Yeşil Ombudsman

Sürdürülebilirlik tartışmalarında gelecek kuşakların haklarına ve ihtiyaçlarına sıkça gönderme yapılır. Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu’nun sürdürülebilir kalkınma tanımına göre: “İnsanlık, gelecek kuşakların gereksinimlerine cevap verme yeteneğini tehlikeye atmadan, günlük ihtiyaçlarını temin ederek, kalkınmayı sürdürülebilir kılma yeteneğine sahiptir” (1987). Peki, gelecek kuşakların haklarını ve gereksinimlerini nasıl belirleyeceğiz? Dört, beş veya yedi yıllık seçimlerle belirlenen siyasal sistemlerimiz üç dört kuşak sonrasının ihtiyaçlarını hangi mekanizmalarla dikkate alacaklar. Tükenen doğal kaynakların, artan karbon ayakizimizin karşısında gelecek kuşaklara bırakacağımız dünyayı bugünden yasal veya anayasal sistem içinde belirleyebilir miyiz? Son yıllarda, günümüzde alınan ekonomik ve politik kararların gelecek kuşakların haklarını gözetmesini sağlayacak çeşitli girişimler ortaya çıkmaya başladı. Çevre Ombudsmanlığı ya da Gelecek Kuşaklar Ombudsmanlığı da unlardan biri. Kamu Denetçisi, Bağımsız Denetçi, Kamu Hakemi veya Uzlaştırıcı adlarıyla Türkçe’ye çevirebileceğimiz ombudsmanlık kurumu birçok ülkenin siyasal sisteminde yer alsa da gelecek kuşakların temel ihtiyaçlarını gözetmek için ele alınması oldukça yeni. Macaristan’da 2008’de hayata geçirilen Ombudsman for Future Generations (A jövő nemzedékek ombudsmanja- Gelecek Kuşaklar Ombudsmanı) halihazırda dünyadaki sayılı örneklerden biri.

1995 yılında Macaristan Meclisi’ne sunulan Çevre Koruma Yasası’nda çevre ombudsmanlığı öngörülüyordu. Védegylet-Protect the Future adlı çevre kuruluşu ombudsmanlığın yasal altyapısı üzerinde uzun sure çalıştı ve konuyu kamuoyunun gündemine taşıdı. Kuruluş 2000- 2006 yılları arasında ülkedeki çevre sorunlarının ve şikâyetlerin bir derlemesini yaptı ki bu daha sonra ombudsmanın işlerinden biri haline gelecekti. Kuruluşun eski bir üyesi ve gelecek kuşakların haklarının savunucusu olan László Sólyom’ün Cumhurbaşkanlığı’na seçilmesi “Gelecek Kuşaklar Ombudsmanlığı”na büyük bir politik destek sağladı. Nihayet 2008 yılında Macaristan Parlamentosu’nun 2/3 çoğunluğuyla çevre hukukçusu Dr. Sándor Fülöp, altı yıllığına “Gelecek Kuşaklar için Parlamento Komisyoneri” seçildi. Çevre Ombudsmanı veya Yeşil Ombudsman olarak da anılan bu kurum, 35 kişilik bir çalışma ekibine ve geniş bir hukuki ve çevresel uzman ağına sahip.

Yeşil Ombudsmanın en temel sorumluluğu Macaristan’da yurttaşların anayasal hakkı olan sağlıklı bir çevrede yaşama haklarını korumak. Ombudsman ofisinin üç temel işlevi var. Birincisi, yeşil alan kayıplarından gürültü kirliliğine, endüstriyel lisanslardan atık konusuna yurttaşların şikâyetlerini incelemek. İkincisi gelecek kuşakların koruyucusu olarak ulusal ve yerel yasama süreçlerinde sürdürülebilirliği izlemek. Su yönetimi, tarım arazisi kullanımı, inşaat, atık ya da madencilik gibi konularda yasal süreçleri izlemek, yasa tasarılarını gözden geçirmek. Son olarak da uzun erimli sürdürülebilirlik için stratejik bilimsel araştırmalar geliştirmek ve toplum yararına projeler üretmek. Yeşil Ombudsmanın işlevleri dünya mirası sit alanlarını, tarihi yapıları, çevre sağlığını korumaya veya kamu bütçesinin yeşillendirilmesine kadar genişleyebiliyor.

Gelecek Kuşaklar için Koruyucular

Gelecek Kuşaklar Ombudsmanlığı’ndan da esinlenen bir öneri de, East Anglia Üniversitesi’nden Rupert Read’in İngiltere’de faaliyet gösteren Green House adlı düşünce kuruluşu için hazırladığı “Guardians of the Future” (Geleceğin Koruyucuları) başlıklı raporda sunuluyor. Fikrin çıkış noktası şu: Gelecek kuşakların çıkarları günümüz parlamenter sisteminde temsil edilmeli. Bu kurum mevcut karar alma mekanizmalarının üzerinde yer alacak ve başlıca üç temel gücü olacak.

1)      Gelecek kuşakların en temel ihtiyaçlarını tehdit edecek yasaların tamamını veya bir kısmını veto etme hakkı. Gelecekte yaşayacak insanların yaşamı üzerinde ciddi sonuçlar doğuracak herhangi bir yasa Muhafızların/Koruyucuların onayından geçmeli.

2)      Gelecek kuşakların en temel ihtiyaçlarını tehdit eden mevcut yasaların gözden geçirilmesini sağlama hakkı. Bu hakkı ilk şıktaki gibi bir vetoya benzer bir şekilde mevcut yasaların düşürülmesi şeklinde ele alınabilir. Gözden geçirme çoğunluk kararı ile alınabilir ama mevcut yasanın iptali için oy birliği veya en azından ezici çoğunluk şartı getirilebilir.

3)      Yukarıdaki iki temel şartın yanında Koruyuculara gelecek kuşakların temel ihtiyaçlarını değerlendirmeleri doğrultusunda yasa önerisi getirme hakkı da verilebilir. Olumlu öneriler getirecek bir yapı olması, sadece karşı çıkan, alternatif üretmeyen bir konumda olmasının getireceği dezavantajlardan sıyrılmasını sağlayacaktır.

Read, Raporunda koruyucuları ulusal düzeyde düşünmenin ötesine geçebileceğini, yerel ve Avrupa Birliği düzeyinde ve belki de Birleşmiş Milletler çatısı altında da bu tür bir oluşuma gidilebileceğini ifade ediyor. Peki, bu Koruyucular kim olacak? Nasıl seçilecekler? Ne kadar süreyle görev yapacaklar? Rapor, Koruyucuların seçimle değil de yurttaşların tümünün dahil olduğu bir kura sistemiyle belirlenmesi savunuluyor. Rastgele seçim, herkesin gelecek kuşaklar için sorumluluk sahibi olduğu ve kimsenin bu iş için özel bir yeteneğe ve deneyime sahip olmadığını belirtmek açısından en uygun yöntem olarak tasvir ediliyor. 12 kişiden oluşan Koruyucu grubun yedi sene boyunca görev yapması bekleniyor.

Rio’da Dünya Liderlerine Çağrı

Oikos – Cooperação e Desenvolvimento, Terre des Hommes ve The World Future Council

12 Şubat 2012 Dünya Sosyal Adalet Günü’nde bir açıklama yaparak gezegenin korunması için “Gelecek Kuşaklar için Ombudsmanlık” kurulmasını önerdiler. Beş dilde yapılan açıklama ve imza kampanyasıyla birlikte Rio+20 Zirvesi’ne katılacak liderlerden uluslararası, bölgesel ve ulusal düzeylerde gelecek kuşak ombudsmanlığı kurulmasını talep ediyorlar.

Açıklama, mevcut ekonomik sistemin gelecek kuşakların en basit haklarını ve ihtiyaçlarını hiçe saydığı ve kısa dönemli kâr ve politik kazanç beklentisinde olan politikacıların, şirketlerin ve finansal kurumların da insanları ve gezegeni tehlikeye attığı tespitini yapıyor. Kampanyanın düzenleyicileri, bu tehlikelerin durdurulması ve bugünkü ve gelecek kuşakların çevresel ve sosyal koşullarının korunması için bazı ülkelerin Gelecek Kuşaklar Ombudsmanlığı’nı karar alma mekanizmalarının merkezine koyduklarını ve böylece çıkarlarını temsil edemeyen gelecek kuşakların da temsilinin sağlandığı ve sürdürülebilirlik yolunda önemli bir adım atıldığını belirtiyorlar. Kampanya sırasında toplanacak imzalar Haziran 2012’de Rio +20 Zirvesi’ne katılacak devletlerin delegasyonları ile paylaşılacak.

Emanetçilik ve Ombudsmanlık

Gelecek kuşakların haklarından bahsederken sadece insanların haklarını mı anlıyoruz? Gelecek kuşakların hakları darken sadece doğal varlıkların sürdürülebilir kullanımını mı gözetmek gerekir? Doğanın haklarını kim koruyacak? Christopher D. Stone sivil haklar hareketinin ertesinde ve modern çevre hareketinin doğduğu yıllarda yazdığı “Should Trees Have Standing? Towards Legal Rights for Natural Objects?” (1972) adlı makalesinde, hukukun zaman içindeki gelişimini ele alıyor ve ormanlara, okyanuslara, nehirlere, tüm diğer doğal varlıklara ve bir bütün olarak doğaya yasal haklarının verilmesini savunuyordu. Toplumların çeşitli dönemlerde belirli kişileri ve varlıkları hak sahibi olamayacak kadar yetersiz ve değersiz gördüğünü söyleyerek örnek olarak çocukları, köleleri, kadınları, Amerikan yerlilerini, etnik azınlıkları, akıl hastalarını, cenini ve yabancıları örnek gösteriyor. Stone’a göre henüz yasal haklara sahip olmayan varlıklar, haklarını kazanana kadar bizim yani hak sahiplerinin kullanımına tabii olarak değerlendirilir. Yasal haklara sahip olmanın üç şartı vardır. Birincisi bir varlığın kendi adına hukuki girişimde bulunma, dava açma imkanının olması; ikincisi bir davada mahkemenin bu varlığa yönelik bir zarar olabileceği fikri ve son olarak da tazminat durumunda bu varlığın bizzat yararlanabilmesidir. Stone, doğal varlıkların yasal haklara sahip olmanın üç şartı yerine getirmediği için hukuk sisteminde hak öznesi olarak kabul edilmediklerini fakat bu sistemin değişmesi gerektiğini söylüyordu. Şirketler, devletler veya üniversiteler de kendi adlarına hukuki girişimler de bulunamazlar ama avukatlar onlar adına savunma yapabilirler.

Bu tartışmada önemli nokta doğanın haklarını nasıl kullanacağıdır. Herhangi bir doğa tahribatı tehdidinde veya sonucunda doğanın haklarını koruyacak olan yine insandır fakat burada emanetçi ve vekil özneler tayin edilebilir. Tam da bu noktada gelecek kuşakların ombudsmanlığını, doğanın haklarının koruyacak olan emanetçilik sistemiyle birleştirebilmek önemli hale geliyor. Gelecek kuşaklar derken sadece insanların değil doğanın da haklarını koruyabilmek emanetçilik sisteminin bir şekilde yeşil ombudsmanlık ile birleştirilerek karar mekanizmalarına dahil edilebilir.

Bildiğiniz gibi, Türkiye’de Haziran 2011 seçimlerinden sonra gündeme gelen yeni anayasa yapım sürecine ekolojik taleplerle müdahil olabilmek için 15 Şubat 2011’de Ekolojik Anayasa Girişimi başlatıldı. Çevre aktivistleri, hukukçular, milletvekilleri ve akademisyenlerden oluşan 40 kişilik imzacı grubunun hazırladığı bir çağrı kamuoyuyla paylaşıldı. Çağrılarında doğanın haklarının tanınması ve doğa ile ilgili kamusal kararları denetleyecek özerk kamu denetçisi mekanizmasının anayasada yer alması öneriliyor. Gelecek kuşakların kamu denetçisi kavramı henüz Türkiye’de gündeme gelmediyse de ekolojik anayasa tartışmaları buna bir temel sağlayabilir.

Barış Gençer Baykan, PhD

Bahçeşehir Üniversitesi- Betam